Historia i zabytki Wałbrzycha

Wałbrzych niegdyś Waldenburg, to nie tylko miasto kojarzone z przemysłem górniczym, ale ciekawe miejsce bogate w zabytki, położone na wielu zielonych wzgórzach kryjące niejedną tajemnicę.

Historia Wałbrzycha sięga XII wieku. Pierwszą historyczną wzmianką o mieście jest informacja zawarta w dokumencie z 1305 r. „Liber fundationis Episcopatus Wratislavienis”, według którego Wałbrzych był wówczas parafią, nosił miano Waldenberc i znajdował się we władaniu książąt świdnicko – jaworskich. Jednak według świdnickiego kronikarza Ephraina Ignatiusa Naso, leśna osada istniała tu już w 1191 roku. Nazwę swą miała zawdzięczać pielgrzymkom do drewnianego kościółka z leczniczą wodą na pagórku lub staremu grodowi pośród lasu.

Pierwsi mieszkańcy osady zajmowali się myślistwem, bartnictwem oraz wycinaniem drzew potrzebnych na opał i budulec. Z czasem rozwinęło się rolnictwo, rzemiosło i hodowla bydła. Na obecnej Alei Wyzwolenia było miejsce spędu bydła, a wzdłuż dzisiejszej ul. Marii Konopnickiej stały stodoły mieszczan.

Od roku 1278 dzieje Wałbrzycha związane były z losami księstwa świdnickiego, a następnie z księstwem świdnicko – jaworskim. Rządy Piastów na tych terenach przyczyniły się do powstania potężnych grodów obronnych i miast warownych, między innymi Zamku Książ, Nowy Dwór, Rogowiec, Radosno, Grodno, a także Strzegomia, Świdnicy czy Mieroszowa, które miały zabezpieczyć księstwo przed napadami Czechów z południa. W tym okresie rozpoczęto także wydobywanie srebra i ołowiu oraz węgla kamiennego i jak wskazują ślady górnicze, pierwsze kopalnie znajdowały się na zboczach Ptasiej Góry. W okolicach dzisiejszego dworca kolejowego Wałbrzych Miasto tryskały źródła mineralne (wzmiankowane już w 1375 r.), a Stary Zdrój (Alt Wasser) urósł na przełomie XVIII/XIX wieku do rangi znanego uzdrowiska.

W 1382 roku Wałbrzych stał się własnością lenną rodu Schaffów, później zwanych Schaffgotschami. W 1392r. zmarła księżna Agnieszka, wdowa po księciu Bolku II i skończył się okres panowania Piastów na tych terenach. Pomimo niechęci uznania władzy czeskiej, na mocy wcześniejszych układów, udało się cesarzowi Karolowi IV Luksemburczykowi, będącemu jednocześnie królem Czech, zawładnąć księstwem świdnicko – jaworskim.

Między latami 1402 – 1426 Wałbrzych (wówczas Waldenburg) otrzymał od Schafgotschów prawa miejskie. Na krótko majątek stał się własnością Johanna Liebenthala, a w 1434 roku rodu von Czettritz. Od II połowy XV wieku przechodził z rąk do rąk, będąc własnością króla węgierskiego Macieja Korwina, Władysława Jagiellończyka oraz jako dobra zastawne Fabiana von Tschirnhaus z Bertelsdorf. W 1492 Wałbrzych ponownie stał się własnością rodziny von Czettritz, pozostając w jej władaniu przez blisko 250 lat.

Przełom XV i XVI wieku był dla Wałbrzycha trudnym okresem, z powodu wojen husyckich, walk o Śląsk, rozbojów dokonywanych przez rycerzy i rozbójników, niszczenia zamków i wsi, a także klęsk żywiołowych i epidemii.

Czas ożywienia gospodarczego i odbudowy Wałbrzycha ze zniszczeń nastąpił w XVI wieku. Wtedy to rozwinął się także przemysł lniarski. XVII wiek to kolejny trudny okres w dziejach miasta spowodowany wojną trzydziestoletnią, epidemiami i zarazami.

W 1738 roku wieku miasto za sumę 40 tys. talarów przeszło w ręce nowych właścicieli, którymi stali się Hochbergowie, zamieszkujący wówczas Zamek Książ. Władali oni Wałbrzychem do roku 1808, a więc do edyktu króla pruskiego z 19 XI 1808r., który to między innymi znosił miasta prywatne i wskrzeszał samorząd miejski.

Po kolejnym trudnym okresie jakimi były wojny napoleońskie nastąpił widoczny rozkwit Wałbrzycha. Doprowadzono linie kolejową do miasta, zaczęły się gwałtownie rozwijać kopalnie i koksownie, wzniesiono wiele budynków publicznych i przemysłowych, w mieście pojawiła się typowo wielkomiejska zabudowa z okazałymi kamienicami, założono sieć linii tramwajowych, działało wiele organizacji. W tym czasie swą działalność rozpoczęła także mechaniczna przędzalnia (1818r.), fabryka maszyn „Huta Karol” w 1820r., Fabryka Porcelany „Krzysztof” w 1829r., Fabryka porcelany „Wałbrzych” w 1845r. oraz huta szkła w 1868r.

Okres I i II wojny światowej nie dotknął Wałbrzycha i jego mieszkańców bezpośrednio. Po II wojnie światowej nastąpił proces wysiedlania Niemców i osiedlania się w Wałbrzychu Polaków, pochodzących z byłych terenów wschodnich II Rzeczypospolitej, z centralnej Polski, a także reemigrantów, głównie polskich górników, którzy przybywali z Francji, Westfalii i Belgii.

Od pierwszych lat powojennych w Wałbrzychu żywo rozwijała się działalność kulturalna i społeczna. Powstały między innymi Filharmonia Wałbrzyska, Teatr Lalek, Teatr Dramatyczny, Muzeum Miejskie, Zespół Pieśni i Tańca „Wałbrzych” oraz Wojewódzkie Centrum Kultury.

W okresie powojennym zmienił się również układ przestrzenny miasta. W granice administracyjne zostały wcielone kolejne dzielnice między innymi Podgórze, Stary Zdrój czy Biały Kamień. Budowano też nowe osiedla, z których największe to Piaskowa Góra i Podzamcze.

Po 1990 roku w wyniku przemian rozpoczęto likwidację kopalń i koksowni. Obecnie przemysł wałbrzyski opiera się głównie na branży ceramicznej, motoryzacyjnej, odzieżowej, materiałów budowlanych itp. W 1997r. na obrzeżach miasta został utworzona Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna, na której terenie działa kilkanaście renomowanych firm polskich i zagranicznych.

Wizerunek Wałbrzycha przez ostatnie lata znacznie się zmienił. Dzisiejszy Wałbrzych to nowoczesne miasto, pełne zieleni posiadające wspaniałe walory turystyczne i rekreacyjne.

Źródło: cit.walbrzych.pl/historia-walbrzycha

Szlakiem starego Wałbrzycha – miejsca z historią

Zamek Książ

Położony jest na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego. Jest zaliczany do największych zamków w Polsce, razem z Wawelem i Malborkiem. Zwany jest „Perłą Dolnego Śląska”. Zamek został wybudowany w 1292 roku. W początkach swego istnienia, w czasach piastowskich, zamek był typową warownią obronną, a kolejni właścicieli, którzy go przebudowywali oraz upływający czas powodowały ciągłe zmiany w wyglądzie tej majestatycznej budowli. Od 1509 roku do roku 1938 panowała tu rodzina Hochbergów. Najpiękniejszą salą zamku jest barokowa Sala Maksymiliana. Wokół Książa znajdują się malownicze tarasy. Podczas II wojny światowej drążone były pod zamkiem olbrzymie tunele przez więźniów z obozu Gross Rosen w ramach kompleksu Riese, a sam obiekt miał być prawdopodobnie siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych III Rzeszy.

Zamek „Stary Książ”

Zbudowany w końcu XVIII w. jako romantyczne ruiny. W czasach swojej świetności była tam restauracja, pokoje gościnne i kaplica. Często były tam urządzane turnieje rycerskie. W 1945 roku obiekt został podpalony przez żołnierzy Armii Czerwonej.

Zamek Nowy Dwór

Zamek umiejscowiony na Górze Zamkowej wznoszącej się nad wałbrzyską dzielnicą Podgórze. Zbudowany w latach 1402 -1417 za czasów Bolka II księcia jaworsko- świdnickiego. Po przejściu Śląska pod władanie południowego królestwa, do zamku przenieśli się Czettritzowie. W roku 1581, wskutek uderzenia piorunem, zamek spłonął i nie został już odbudowany. Do dzisiaj zachowały się jedynie resztki murów, obwarowań i wieży.

Pałac Czettritzów

Wzniesiony w 1604 - 1628 jako rezydencja Dipranda Czetrittza. W 1738 r. został nabyty przez rodzinę Hochbergów i pozostawał w ich posiadaniu do 1933 roku, kiedy dobra te zostały upaństwowione. Pałac był wielokrotnie przekształcany architektoniczne, poprzez dobudowywanie nowych członów budynku. W jednej z willi, które znajdują się w parku pałacowym, mieszkała od 1941-1943 księżna Daisy, tam też zmarła. Obecnie znajduje się tu siedziba Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej.

Rynek

Zabudowania mieszczańskie wałbrzyskiego rynku pochodzą z XVIII i XIXI wieku. Szczególna wartość mają tu kamienica Pod Atlantami – obecna Biblioteka Publiczna (pod nr 9), a także barokowa Kamienica Pod Trzema Różami (nr 22), jak i barokowo klasycystyczna kamienica Pod Kotwicą (pod nr 23) z wieńczącą szczyt budynku kotwica symbolizującą zamorskich kontaktów miejscowych eksporterów płócien. Natomiast w kamienicach pod numerami 5-9 mieściły się niegdyś winiarnie, w których przebywał poeta Goethe. Istotna zmiana w wyglądzie rynku nastąpiła w 1857 roku, kiedy został rozebrany stary ratusz, wówczas w środku rynku wybudowano duży zbiornik wodny. Niegdyś obok Kamienicy pod Kotwicą znajdował się pręgierz, a na rynku odbywały się cotygodniowe targi, później kupcy przenieśli się na Plac Kościelny.

Ratusz w Wałbrzychu

Ratusz znajduje się przy Placu Magistrackim w Wałbrzychu. Budowla została wybudowana w 1856 w stylu neogotyckim. Budynek ratusza zaprojektował i wykonał królewski budowniczy Hermann Friedrich Wäsemann z Wrocławia. W 1903 roku ratusz został powiększony o dwa boczne skrzydła. Dzisiaj ratusz pełni tę samą funkcję co przed laty - ma tutaj siedzibę Urząd Miasta Wałbrzych.

Kościół Matki Boskiej Bolesnej

Kościół ten wzmiankowany jest już w 1305 roku uznawany jest za najstarszy zabytek w centrum miasta. Od początku z tyłu ołtarza znajdowało się źródełko z którego woda leczyła choroby oczu. W wyniku rozwijającego się górnictwa źródło zanikło. Obecny kształt kościółka maryjnego pochodzi z 1718 roku Wewnątrz kościoła znajduje się m.in. barokowy ołtarz z obrazem Matki Bożej Bolesnej – patronki Wałbrzycha.

Kościół Zbawiciela

Jest to do dziś czynny ewangelicko augsburski kościół wybudowany w stylu klasycystycznym w latach 1785-1788. Autorem projektu kościoła był słynny niemiecki architekt – Carll Gotthart Langhans, twórca bramy brandenburskiej w Berlinie. Neogotycka wieżę dobudowano w 1865 roku.

Kościół pw. Świętych Aniołów Stróżów

Jest to zabytkowa świątynia zbudowana w 1904 roku w miejscu starszego kościoła, gotyckiego z 1438 r. Wewnątrz m.in. renesansowa chrzcielnica z 1593 r. i kilka płyt nagrobkowych (m.in. Czetryców) z XVI – XVII w. Delikatna, neogotycka konstrukcja nadaje lekkości imponującej swą wielkością budowali.

Muzeum Przemysłu i Techniki

Muzeum ma swoją siedzibę na terenie byłej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia”. Jest to najbardziej reprezentatywny obiekt dla ponad 500 letniej historii wydobycia węgla w rejonie wałbrzyskim. Prezentowany zespół architektoniczno-przemysłowy jest zdaniem europejskich ekspertów do spraw górnictwa jedynym w Europie zespołem muzealnym posiadającym dobrze zachowany kompleks obiektów kopalnianych.

Lisia Sztolnia

Sztolnię zaczęto drążyć w 1791 roku, a uruchomiono ją w 1794. Wykorzystywana była do spławiania węgla, który tam wydobywano. Wielką atrakcją w tych czasach było zwiedzanie sztolni w trakcie pracy zatrudnionych tam górników. Gdy w 1853 roku uruchomiono linię kolejową Wrocław- Wałbrzych, zapotrzebowanie na węgiel wzrosło. Z tego powodu zarząd kopalni nakazał spuszczenie wody i przystosowanie jej do transportu taborowego, który był bardziej wydajny. Sztolnię zamknięto w 1930 roku z powodu wyczerpania pokładów „czarnego złota”.

Muzeum w Wałbrzychu

Muzeum rozpoczęło swą działalność w 1926 roku. Umiejscowione jest w klasycystycznym pałacu Albertich z XIX wieku, który należał niegdyś do znanych w mieście właścicieli przędzalni lnu. Część swoich zbiorów w Muzeum udostępniona jest na wystawach stałych jak: mineralogia i stratygrafia, gdzie obejrzymy zbiory minerałów zaliczane do najlepszych w kraju; porcelanę wałbrzyską; porcelanę i fajans z wytwórni europejskich, zarys historii Wałbrzycha.

Stado Ogierów

Pierwsze stajnie znajdowały się na terenie podzamcza Książa. Obecne - wzniesione w 1844 r. w miejscu gdzie wcześniej znajdował się ogród pszczeli - zajmują ok. 80 ha powierzchni, w tym 65 ha użytkowanych rolniczo. Stanowią one zespół budynków stajni i ujeżdżalni. Do 1936 były stajniami zamkowymi. Jest to obecnie ważny ośrodek hodowlany i jeździecki. Hoduje się tu głównie konie rasy śląskiej.

Palmiarnia

Palmiarnia została założona w latach 1911-1914 przez Jana Henryka XV Hochberga dla jego żony - Księżnej Daisy. Podziwiać w niej można ok. 80 gatunków roślin sprowadzonych z całego świata: palmy, drzewa cytrusowe, kaktusy, drzewa bananowe. Część ścian palmiarni wyłożona jest tufem sprowadzonym z Sycylii m.in. z wulkanu Etna.

Mauzoleum w Wałbrzychu

Mauzoleum upamiętniające 170 tys. Ślązaków, którzy zginęli podczas I wojny światowej, ofiary wypadków w kopalniach oraz 25 lokalnych bojowników ruchu narodowo-socjalistycznego. Powstało w latach 1936–1938 według projektu Roberta Tischlera z inicjatywy Ludowego Związku Opieki nad Niemieckimi Grobami Wojennymi.

Literatura:

Słownik geografii turystycznej Sudetów, tom 10: „Góry Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowskie”, pod. red. Marka Staffy, Wydawnictwo I-BiS, 2005,

Czerwiński J.: „Dolny Śląsk – przewodnik”, Wydawnictwo Kartograficzne EKO_GRAF Sp. z o.o. 2009,

Jankowski K., Junak S., Kułaga K. „Wałbrzych i okolice – przedwodnik”, Wydawca: Polska Agencja Promocji Turystyki, 1996,

XXX

Autor: Katarzyna Matuła